Từ bao đời nay, người phụ nữ trên miền cao nguyên đã biết lên rừng hái bông xe sợi để tạo nên tấm vải mang hồn cốt núi rừng. Họ biết tìm những chiếc lá, những thứ vỏ cây, loại củ quanh rừng để nhuộm lên tấm thổ cẩm những sắc màu hoa văn nguyên sơ mà đẹp đến lạ lùng…

Chỉ là cách làm thủ công đơn giản, người phụ nữ cao nguyên cần mẫn bên khung dệt với kỹ nghệ và thẩm mỹ được truyền qua bàn tay, đôi mắt. Những tấm thổ cẩm cứ rộng thêm, dài thêm theo trí tưởng tượng và tâm hồn lãng mạn như gió, như nước. Trong thế giới tràn ngập bối cảnh hoang dã, hoa văn thổ cẩm là nghệ thuật tạo hình tự nhiên nhưng thể hiện bố cục chặt chẽ, cách pha màu, phối sắc đạt tới độ hoàn hảo, mang phong thái cổ sơ mà giàu mỹ cảm. Những tấm thổ cẩm hình thành dưới ánh trăng cầu thang, bên bếp lửa nhà sàn có thăm thẳm núi rừng, có miên man dòng suối, có mặt trời trên cao, ánh trăng dưới thấp, có hình bóng người thân còn mất, có bước chân của đàn thú đi hoang và văng vẳng tiếng chim khuya khắc khoải gọi bầy…

Tôi đến với quê hương của người Mạ ở xứ Đạ Tẻh, khi trong buôn Đạ Yarằng, nhiều chị, nhiều em đang nắn nót từng múi sợi cho những bộ trang phục mùa xuân, làm hàng đặt từ người S’tiêng ở Bình Phước, người K’Ho ở miền Djiring. Mùa này là mùa lễ hội, mùa cưới, cộng đồng thiểu số không thể thiếu trang phục truyền thống và thổ cẩm làm vật sính lễ. Các nghệ nhân ở Đạ Yarằng nói, họ làm không kịp vì người ta hối. Người Mạ tự hào thổ cẩm của họ là “tiêng pẩn rờ tờm cau hoan con chao” (nổi tiếng trong vùng dân tộc thiểu số). Chúng tôi ghi nhận điều đó khi mê mẩn thưởng lãm từng họa tiết hoa văn trên những tấm thổ cẩm đã dệt xong treo trên vách của một gia đình nhiều thế hệ gắn bó với nghề dệt. Ngồi bên khung dệt cùng cô con gái Ka Mầm, ông K’Gòn nói: “Ngày xưa bà ngoại dạy cho mẹ, rồi mẹ truyền nghề cho con gái. Nay mẹ nó mất rồi, Ka Mầm nối nghề. Tôi nói với con, dù vất vả mấy cũng làm, làm để giữ cái nghề của mẹ của bà, giữ ký ức gia đình, giữ chút gì bản sắc cho người Mạ xứ mình.”

Ka Mầm nói: “Hồi mới mười hai tuổi, mẹ đã đưa em lên rừng bày cách hái bông, xe sợi. Mẹ cũng chỉ cho em tìm các loại củ, lá, quả trong rừng về pha màu rồi dạy em dệt, truyền cách chạy hoa văn.” Ka Mầm rành rẽ từng cung đoạn cho sự ra đời những tấm thổ cẩm, từ lúc hái bông, xe sợi, tìm chất liệu nhuộm màu, dệt và tạo hoa văn. Nguyên liệu để tạo màu của người Mạ lấy từ thiên nhiên nơi họ sống, đó là những củ nghệ, củ nâu, lá cây tràm, cánh kiến, đá non, than củi. Tỉ lệ pha màu theo kinh nghiệm và bí quyết của mỗi nghệ nhân. Trong lời Mầm nói, tôi cảm nhận được dòng cảm xúc khi tấm thổ cẩm em đang dệt có hơi ấm trao truyền từ người mẹ Ka Ý thân yêu đã về với rừng Yàng. Nỗi nhớ mẹ và tình yêu nghề đã giúp em mỗi ngày lại thêm khéo bàn tay, nhanh đôi mắt. Trên những tấm thổ cẩm em mới hoàn thành, lung linh những hoa văn kỷ hà, sóng nước, con người, muông thú, các vật dụng, các con vật quen thuộc và cả những sáng tạo ngẫu hứng theo trí tưởng tượng như dáng núi, viền trăng, cây nêu, cối giã gạo, cầu thang, quả bầu, cây đa, con vượn, con rắn…

Lang thang trên nhiều buôn làng Tây Nguyên, ở đâu tôi cũng cảm nhận được tình yêu nghề dệt và sắc màu thổ cẩm. Hôm ở buôn Đạ Nghịch ở vùng Bảo Lộc, ghé thăm ba nhà thì cả ba đều có những phụ nữ Mạ đang ngồi bên khung. Bà Ka Ra có tuổi sáu lăm mùa rẫy mà đã theo nghề dệt gần nửa thế kỷ. Chị Ka Ráp biết dệt từ năm mười bốn tuổi, nay ở tuổi bốn hai vẫn chưa có ngày nào rời khung dệt ở nơi góc nhà. Trong vùng K’Ho, ở buôn B’neur tôi gặp các nghệ nhân Ka Ương, Ka Tuyn tận tụy truyền nghề cho các cháu nhỏ. Ở xứ ruồi vàng Đưng K’Nớh, lại được gặp Nghệ nhân ưu tú Ka Glòng tuổi xấp xỉ tám mươi vẫn miệt mài dàn sợi, pha màu. Bà Glòng nói: Nếu người Mạ lấy màu trắng làm sắc màu chủ đạo thì người K’Ho của bà lại dùng gam màu tối như xanh, đỏ, đen. Cũng như người Mạ, thổ cẩm K’Ho cũng lấy nguyên liệu chính là cây bông tự trồng trên rẫy. Để nhuộm màu, họ lấy củ rơmít (nghệ) để tạo màu vàng, hạt k’ri (nho) để tạo màu cam, vỏ và thân cây lót để tạo màu đỏ, lá cây drửm để tạo màu xanh. Bà Glòng bảo thêm, để giữ bền màu, cần cho thêm bột vỏ sò và tro củ chuối vào nước nhuộm sợi. Những màu ấy tùy theo loại sản phẩm mà nhuộm cho phù hợp, như: tấm đắp (ùi tơng), váy (ùi ngoách), tấm choàng địu con (ùi khan bay), rồi băng cột đầu hay dây đeo tay…

Chất chứa trong việc làm, lời nói của các nghệ nhân là niềm tự hào của người xứ núi với sắc màu thổ cẩm. Màu thổ cẩm, màu của núi của rừng gắn bó với họ suốt cả vòng đời. Từ xưa tới nay, trong lễ vật của các cuộc hôn nhân, ngoài các trang sức khác, người sơn nữ không thể thiếu những tặng phẩm quý giá là những tấm thổ cẩm do chính tay mình dệt làm quà tặng cho họ hàng bên chồng. Có lẽ vì thế mà hoa văn dệt của phụ nữ Tây Nguyên, không chỉ là những kỹ năng truyền đời mà còn tươi mới cảm xúc của tình yêu và lòng hiếu thảo. Vợ chồng chung tấm đắp nghĩa tình trong đêm rừng lạnh giá. Con trẻ ra đời, người mẹ ủ trọn những giấc mơ hồn nhiên trong tấm tềnh ùi ấm áp. Khi một người thân giã từ cõi thế, tấm vải liệm trên linh cữu với sự thể hiện lòng tiếc nuối bằng những đường nét hoa văn đẫm nước mắt lại tiễn hồn người về với rừng Yàng. Người ra đi mang theo mùa nhớ, tháng quên trong sắc núi, màu rừng cho linh hồn về thế giới bên kia bớt cô đơn, quạnh quẽ…

Có người lo lắng là thổ cẩm vẫn cứ được dệt ra mà không có thị trường. Còn tôi, tôi lại thấy lạc quan với sức sống của thổ cẩm, lạc quan với giá trị tồn sinh của một sản phẩm thủ công mang hồn cốt núi rừng. Trong những buôn làng tôi qua, những khung dệt vẫn rộn rã thoi đưa, bao người phụ nữ đại ngàn vẫn âm thầm gìn giữ lửa nghề như giữ gìn báu vật từ thuở ông bà. Có một thị trường thổ cẩm vẫn âm thầm trong cộng đồng các dân tộc thiểu số như một sự phân công lao động tự nhiên. Những buôn làng biết làm nghề dệt vẫn được các buôn làng chuyên về nghề khác đặt hàng. Mà thổ cẩm thì cả cộng đồng thiểu số Tây Nguyên, những người yêu văn hóa đại ngàn đều cần, đều quý…

          UÔNG THÁI BIỂU