Nối lại nhà dài

Sau một thời gian vắng bóng thì sự hồi sinh của nhà dài trên vùng đất Nam Tây Nguyên là minh chứng cho sức sống bền bỉ của dòng chảy văn hóa bản địa cũng như nỗ lực đáng ghi nhận của các tổ chức, cá nhân đối với di sản văn hóa đặc biệt này.

Chúng tôi xuôi về vùng đất Cát Tiên đi đất trời đang vào độ mùa xuân chín. Mùa xuân cao nguyên luôn mang vẻ đẹp phóng khoáng với nắng vàng rực rỡ, hoa cà phê, hoa điều nhuộm trắng núi đồi. Xa xa, sông Đồng Nai rực đỏ, hối hả chở dòng nước nặng phù sa ba-zan xuôi về biển. Bên bờ sông, những đền tháp ngàn năm ở khu thánh địa Cát Tiên vẫn lặng lẽ phản chiếu ánh sáng huyền bí của một nền văn minh đã khuất. Trong ngôi nhà thơm đầy hương rượu cần ở thôn Bù Ra Giá, xã Đồng Nai Thượng, huyện Cát Tiên, tỉnh Lâm Đồng, cựu chiến binh (CCB) Điểu K’Bôi say sưa kể cho chúng tôi nghe huyền tích vùng đất Cát Tiên cổ xưa, về nguồn gốc dân tộc Mạ, chủ nhân lâu đời của vùng đất này và ngôi nhà dài mà ông đã kỳ công phục dựng vào đầu năm 2021. “Nhà này chỉ dài hơn 6 sải tay nhưng mình phải mất hơn 2 tháng để làm đấy. Có nhà dài, mùa xuân và ngày Tết thêm vui, tiếng chiêng vang xa, ăn trâu mới ngon, rượu cần thêm say, lũ làng thêm vui cái bụng”-CCB Điểu K’Bôi tự hào.

Chia tay với ngôi nhà của CCB Điểu K’Bôi, chúng tôi ngược núi lên xã vùng cao Lộc Bắc, huyện Bảo Lâm (Lâm Đồng) để thăm nhà dài duy nhất trên vùng đất Nam Tây Nguyên vẫn “sống” cuộc đời đúng nghĩa của nó hằng chục năm qua. Bà Ka Dít, chủ nhân của ngôi nhà dài ở thông Bù Đăng, xã Lộc Bắc đã sống gần 70 mùa rẫy. Bà không nhớ ngôi nhà đã làm tự bao giờ, chỉ biết rằng khi bà theo chồng đã về ở trong ngôi nhà này. Cách đây vài năm, gia đình được ngành văn hóa địa phương hỗ trợ kinh phí tu bổ, nâng cấp ngôi nhà nhằm giữ gìn và phát huy nét văn hóa độc đáo của dân tộc Mạ. Ngôi nhà của gia đình bà Ka Dít dài khoảng 50m, bên ngoài có kho lúa, trong nhà xếp đầy chum, chóe, chiêng, gùi, xà gạc, quả bầu khô…những vật dụng phổ biến và cũng là tài sản quý giá của người Mạ. Theo thời gian, các vật dụng đều ám khói, rực lên màu bồ hóng tạo cảm giác xưa cũ. Giữa một vùng nông thôn mới bát ngát cà phê, dọc ngang những tuyến đường bê-tông và san sát nhà xây kiểu mới thì ngôi nhà dài của gia đình bà Ka Dít tựa như một nốt lặng trong bản giao hưởng sôi động của đại ngàn, một góc ký ức gợi nhắc về Tây Nguyên xa xưa đượm màu sử thi.

Cũng giống như nhiều dân tộc bản địa khác ở Tây Nguyên, người Mạ ở Lâm Đồng trước đây đều sống trong nhà dài. Nhà được làm từ khung gỗ, lợp lá mây, vách đan bằng lồ ô hoặc tre, nứa. Người sống trên núi sàn nhà thấp so với mặt đất, người ở cạnh dòng Đạ Đờn (sông Đồng Nai) sàn nhà cao hơn nhằm phòng tránh lũ và nước ngập. Trong ngôi nhà, các chi tiết như cột, kèo, xà… được liên kết bằng mộng, ngoàm và sợi mây rừng rất vững chắc. Một ngôi nhà có nhiều thế hệ cùng chung sống, mỗi khi có cặp vợ chồng mới cưới, ngôi nhà lại được nối thêm một đoạn, tăng thêm 1 bếp. Cứ thế qua tháng năm, những ngôi nhà lại dài thêm, tựa tấm thổ cẩm khổng lồ vắt qua núi đồi xanh thẳm. Dài như tiếng chiêng ngân.

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa Tây Nguyên, nhà dài chính là một dạng thức tiêu biểu, phản ánh sự phản xạ của con người trước tự nhiên, hình thái gia đình và tri thức dân gian đặc sắc của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. Đối với đồng bào, nhà dài không chỉ là nơi cư trú mà còn là không gian thiêng. Nơi giữ lửa, giữ các vị thần, nuôi dưỡng câu hát cổ xưa, giữ cho những bài chiêng, điệu xoang được lưu truyền từ đời này qua đời khác. Chỉ trong nhà dài, đời sống và các thực hành nghi lễ của người Mạ nói riêng, người Tây Nguyên nói chung mới diễn ra một cách bài bản, trọn vẹn. Nhà dài với đại ngàn xanh thẳm, thác nước, lửa rừng, đời sống cư dân, lễ nghi nông nghiệp hòa quyện, kết tinh thành truyền thống mẫu hệ, tín ngưỡng đa thần, không gian văn hóa cồng chiêng và nền văn minh thảo mộc đắc sắc.

Là thành tố quan trọng của văn hóa Tây Nguyên nhưng trong thời gian dài, nhà dài vắng bóng trên chính quê hương của nó. Phương thức sản xuất, hình thái tổ chức gia đình của các dân tộc đã có nhiều thay đổi. Rừng bị thu hẹp, nguồn nguyên liệu để làm nhà dài ngày càng khan hiếm. Nếp sống mới với những tiện nghi hiện đại khiến một bộ phận lớp trẻ không còn tha thiết với nhà dài. Tuy nhiên, với nhiều người Mạ như CCB Điểu K’Bôi, bà Ka Dít thì nhà dài cội nguồn thương nhớ, là giá trị vĩnh hằng. Đó chính là lý do thôi thúc nhiều người quyết tâm gìn giữ và phục dựng nhà dài. Thậm chí tại Festival Hoa Đà Lạt lần thứ VIII năm 2019, bà Đinh Thị Nga, một nhà dân tộc học, người yêu văn hóa Tây Nguyên đã tự bỏ tiền túi thuê hẳn một đội nghệ nhân người dân tộc Mạ từ Buôn Go, thị trấn Cát Tiên, huyện Cát Tiên lên thành phố Đà Lạt phục dựng nhà dài bên bờ hồ Xuân Hương. Hơn 1 tuần diễn ra lễ hội, dưới nếp nhà dài, bên kho lúa và cây nêu linh thiêng, 36 nghệ nhân đã tái hiện, trình diễn hàng loạt tinh hóa văn hóa của dân tộc Mạ như lễ mừng cơm mới, lễ kết bạn, nghề nấu rượu cần, rèn sắt, làm gốm… tạo điểm nhấn vô cùng đặc sắc, thu hút đông đảo du khách tới thưởng lãm.

Ngoài ngôi nhà của CCB Điểu K’Bôi, của gia đình bà Ka Dít, du khách đến với vùng đất Nam Tây Nguyên trong dịp này sẽ gặp nhiều nhà dài khác trong các khu du lịch văn hóa tại thành phố Đà Lạt, trong không gian của khu thánh địa Cát Tiên, tại xóm đạo thôn 2, xã Lộc Tân, huyện Bảo Lâm… Sau thời gian dài ngủ quên, nhà dài đang trở mình thức giấc, giúp cho dòng chảy văn hóa Tây Nguyên mãi tiếp nối; cho khách phương xa có cơ hội được hiểu để mà yêu hơn “miền mơ tưởng” Tây Nguyên.

Bài, ảnh: VŨ ĐÌNH ĐÔNG

Nối lại nhà dàiSau một thời gian vắng bóng thì sự hồi sinh của nhà dài trên vùng đất Nam Tây Nguyên là minh chứng cho sức sống bền bỉ của dòng chảy văn hóa bản địa cũng như nỗ lực đáng ghi nhận của các tổ chức, cá nhân đối với di sản văn hóa đặc biệt này.

Chúng tôi xuôi về vùng đất Cát Tiên đi đất trời đang vào độ mùa xuân chín. Mùa xuân cao nguyên luôn mang vẻ đẹp phóng khoáng với nắng vàng rực rỡ, hoa cà phê, hoa điều nhuộm trắng núi đồi. Xa xa, sông Đồng Nai rực đỏ, hối hả chở dòng nước nặng phù sa ba-zan xuôi về biển. Bên bờ sông, những đền tháp ngàn năm ở khu thánh địa Cát Tiên vẫn lặng lẽ phản chiếu ánh sáng huyền bí của một nền văn minh đã khuất. Trong ngôi nhà thơm đầy hương rượu cần ở thôn Bù Ra Giá, xã Đồng Nai Thượng, huyện Cát Tiên, tỉnh Lâm Đồng, cựu chiến binh (CCB) Điểu K’Bôi say sưa kể cho chúng tôi nghe huyền tích vùng đất Cát Tiên cổ xưa, về nguồn gốc dân tộc Mạ, chủ nhân lâu đời của vùng đất này và ngôi nhà dài mà ông đã kỳ công phục dựng vào đầu năm 2021. “Nhà này chỉ dài hơn 6 sải tay nhưng mình phải mất hơn 2 tháng để làm đấy. Có nhà dài, mùa xuân và ngày Tết thêm vui, tiếng chiêng vang xa, ăn trâu mới ngon, rượu cần thêm say, lũ làng thêm vui cái bụng”-CCB Điểu K’Bôi tự hào.

Chia tay với ngôi nhà của CCB Điểu K’Bôi, chúng tôi ngược núi lên xã vùng cao Lộc Bắc, huyện Bảo Lâm (Lâm Đồng) để thăm nhà dài duy nhất trên vùng đất Nam Tây Nguyên vẫn “sống” cuộc đời đúng nghĩa của nó hằng chục năm qua. Bà Ka Dít, chủ nhân của ngôi nhà dài ở thông Bù Đăng, xã Lộc Bắc đã sống gần 70 mùa rẫy. Bà không nhớ ngôi nhà đã làm tự bao giờ, chỉ biết rằng khi bà theo chồng đã về ở trong ngôi nhà này. Cách đây vài năm, gia đình được ngành văn hóa địa phương hỗ trợ kinh phí tu bổ, nâng cấp ngôi nhà nhằm giữ gìn và phát huy nét văn hóa độc đáo của dân tộc Mạ. Ngôi nhà của gia đình bà Ka Dít dài khoảng 50m, bên ngoài có kho lúa, trong nhà xếp đầy chum, chóe, chiêng, gùi, xà gạc, quả bầu khô…những vật dụng phổ biến và cũng là tài sản quý giá của người Mạ. Theo thời gian, các vật dụng đều ám khói, rực lên màu bồ hóng tạo cảm giác xưa cũ. Giữa một vùng nông thôn mới bát ngát cà phê, dọc ngang những tuyến đường bê-tông và san sát nhà xây kiểu mới thì ngôi nhà dài của gia đình bà Ka Dít tựa như một nốt lặng trong bản giao hưởng sôi động của đại ngàn, một góc ký ức gợi nhắc về Tây Nguyên xa xưa đượm màu sử thi.

Cũng giống như nhiều dân tộc bản địa khác ở Tây Nguyên, người Mạ ở Lâm Đồng trước đây đều sống trong nhà dài. Nhà được làm từ khung gỗ, lợp lá mây, vách đan bằng lồ ô hoặc tre, nứa. Người sống trên núi sàn nhà thấp so với mặt đất, người ở cạnh dòng Đạ Đờn (sông Đồng Nai) sàn nhà cao hơn nhằm phòng tránh lũ và nước ngập. Trong ngôi nhà, các chi tiết như cột, kèo, xà… được liên kết bằng mộng, ngoàm và sợi mây rừng rất vững chắc. Một ngôi nhà có nhiều thế hệ cùng chung sống, mỗi khi có cặp vợ chồng mới cưới, ngôi nhà lại được nối thêm một đoạn, tăng thêm 1 bếp. Cứ thế qua tháng năm, những ngôi nhà lại dài thêm, tựa tấm thổ cẩm khổng lồ vắt qua núi đồi xanh thẳm. Dài như tiếng chiêng ngân.

Theo các nhà nghiên cứu văn hóa Tây Nguyên, nhà dài chính là một dạng thức tiêu biểu, phản ánh sự phản xạ của con người trước tự nhiên, hình thái gia đình và tri thức dân gian đặc sắc của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. Đối với đồng bào, nhà dài không chỉ là nơi cư trú mà còn là không gian thiêng. Nơi giữ lửa, giữ các vị thần, nuôi dưỡng câu hát cổ xưa, giữ cho những bài chiêng, điệu xoang được lưu truyền từ đời này qua đời khác. Chỉ trong nhà dài, đời sống và các thực hành nghi lễ của người Mạ nói riêng, người Tây Nguyên nói chung mới diễn ra một cách bài bản, trọn vẹn. Nhà dài với đại ngàn xanh thẳm, thác nước, lửa rừng, đời sống cư dân, lễ nghi nông nghiệp hòa quyện, kết tinh thành truyền thống mẫu hệ, tín ngưỡng đa thần, không gian văn hóa cồng chiêng và nền văn minh thảo mộc đắc sắc.

Là thành tố quan trọng của văn hóa Tây Nguyên nhưng trong thời gian dài, nhà dài vắng bóng trên chính quê hương của nó. Phương thức sản xuất, hình thái tổ chức gia đình của các dân tộc đã có nhiều thay đổi. Rừng bị thu hẹp, nguồn nguyên liệu để làm nhà dài ngày càng khan hiếm. Nếp sống mới với những tiện nghi hiện đại khiến một bộ phận lớp trẻ không còn tha thiết với nhà dài. Tuy nhiên, với nhiều người Mạ như CCB Điểu K’Bôi, bà Ka Dít thì nhà dài cội nguồn thương nhớ, là giá trị vĩnh hằng. Đó chính là lý do thôi thúc nhiều người quyết tâm gìn giữ và phục dựng nhà dài. Thậm chí tại Festival Hoa Đà Lạt lần thứ VIII năm 2019, bà Đinh Thị Nga, một nhà dân tộc học, người yêu văn hóa Tây Nguyên đã tự bỏ tiền túi thuê hẳn một đội nghệ nhân người dân tộc Mạ từ Buôn Go, thị trấn Cát Tiên, huyện Cát Tiên lên thành phố Đà Lạt phục dựng nhà dài bên bờ hồ Xuân Hương. Hơn 1 tuần diễn ra lễ hội, dưới nếp nhà dài, bên kho lúa và cây nêu linh thiêng, 36 nghệ nhân đã tái hiện, trình diễn hàng loạt tinh hóa văn hóa của dân tộc Mạ như lễ mừng cơm mới, lễ kết bạn, nghề nấu rượu cần, rèn sắt, làm gốm… tạo điểm nhấn vô cùng đặc sắc, thu hút đông đảo du khách tới thưởng lãm.

Ngoài ngôi nhà của CCB Điểu K’Bôi, của gia đình bà Ka Dít, du khách đến với vùng đất Nam Tây Nguyên trong dịp này sẽ gặp nhiều nhà dài khác trong các khu du lịch văn hóa tại thành phố Đà Lạt, trong không gian của khu thánh địa Cát Tiên, tại xóm đạo  thôn 2, xã Lộc Tân, huyện Bảo Lâm… Sau thời gian dài ngủ quên, nhà dài đang trở mình thức giấc, giúp cho dòng chảy văn hóa Tây Nguyên mãi tiếp nối; cho khách phương xa có cơ hội được hiểu để mà yêu hơn “miền mơ tưởng” Tây Nguyên.

Bài, ảnh: VŨ ĐÌNH ĐÔNG
;